A VIAXE AO BOSQUE -A primeira deforestación documentada da historia-
A PRIMEIRA DEFORESTACIÓN DOCUMENTADA DA HISTORIA A TRAVÉS DA EPOPEA DE GILGAMESH (PARTE I, cápsula histórica).
Poñámonos en contexto
Estamos situados no Crecente Fértil, hai uns 4700 anos, na cidade-estado de Uruk, no sur de Mesopotamia. Aínda que hai moitos vestixios da actividade humana na rexión (desde esqueletos humanos primitivos ata restos de culturas de cazadores-recolectores), o Crecente Fértil está inextricablemente ligado ás orixes da agricultura e da gandería. Non é de estrañar que co asentamento dos primeiros homes naza a cultura, a escritura e polo tanto a Historia. Esta historia que vos imos contar naceu en Sumeria, nas chairas aluviais entre os ríos Tigris e Éufrates, na cidade-estado de Uruk. A civilización sumeria considérase a primeira civilización do mundo. Aínda que a súa orixe é incerta, o termo sumerio foi empregado polas culturas semíticas posteriores, chegando a significar “o pobo das cabezas negras”, parece darnos unha pista de que era un pobo de fóra, aínda que a súa orixe concreta é incerta. Isto é o que se coñece dende o século XX como “problema sumerio”1.
A confluencia na rexión de asentamentos con pobos nómades durante séculos, creou un caldo de cultivo que cristalizaría no período Uruk, e que serviría para considerar esta época como o inicio da civilización sumeria2.
Considérase o berce da civilización. Foi a primeira organización como Estado da historia, cunha sociedade claramente estratificada, coa súa burocracia, contabilidade e comercio exterior, e non se limitaron a inventar todo o necesario para a civilización senón que o deixaron escrito. Non se conservan grandes monumentos, pero si os escritos en táboas de barro, en logogramas cuneiformes, que son os máis antigos da historia. Tamén nos deixan aspectos políticos como a división do ano en 12 meses, o día en 24 horas e as horas en 60 minutos. Estableceron sistemas de medición e peso, elaboraron o primeiro ordenamento xurídico do dereito civil e mesmo estipularon descanso un día á semana3.
Desenvolveron as matemáticas, especialmente para a topografía e a tributación. Algunhas curiosidades: sabían fraccións, sabían multiplicar e dividir, raíces cadradas, trigonometría e mesmo o teorema de Pitágoras…4
En Uruk fanse descubrimentos fundamentais, a saber: a roda no 3500 a. C., ou polo menos aparece representada por primeira vez no 3300 a. C. Pronto se converterían en cidades amuralladas, o que indica os conflitos e guerras entre eles2.
Gilgamesh aparece neste contexto. Hai cinco historias diferentes que circularían como poemas independentes antes de asentarse como a épica de Gilgamesh, ningunha está completa, pero foron complementadas entre si para formar unha historia. A primeira versión da historia foi descuberta nas ruínas da biblioteca de Asurbanipal en Nínive (capital de Asiria) en 1853.
Dado que a madeira era a principal materia prima das antigas civilizacións, non é de estrañar que as primeiras evidencias da obtención de madeira e a posterior deforestación procedan do Crecente Fértil. Esta historia procede da historia de A viaxe ao bosque, que forma parte da epopea de Gilgamesh, aínda que paga a pena lela na súa totalidade.
A viaxe ao bosque
Gilgamesh é rei na cidade-estado de Uruk, gobernando o seu pobo tiranicamente. Atribúenselle aspectos físicos e forza sobrenaturais (dous terzos deus, un humano e a divindade-rei máis forte da terra que existiu).
Gilgamesh desexaba a gloria e quería transcender. Para iso quería construír unha gran cidade e necesitaba madeira. Afortunadamente, estaba moi preto dun bosque tan extenso que ninguén sabía o seu verdadeiro tamaño. Aínda que poida parecer sorprendente, dada a actual situación desértica da zona, o certo é que naquela época os montes estaban cubertos de bosques ininterrompidos, espesos e de difícil acceso. Penetralos sería unha fazaña e nela reinarían as sombras, as alimañas, as historias aterradoras de bestas ou deuses protectores dos bosques e das súas criaturas. Profanar o bosque sería como desafiar aos propios deuses, querendo igualalos. Debemos pensar que na antigüidade se pensaba que os deuses eran exactamente iguais aos homes, en aparencia e forma de vida, con virtudes só reservadas para eles, como a inmortalidade.
MAPA DE MESOPOTAMIA(mapa de Malvika en Thinglink con árbores engadidas)
Ninguén se aventurara nunca antes nese bosque e cando Gilgamesh anunciou a súa intención de facelo, a xente encheuse de medo. O deus Enlil confiara a Humbaba, un feroz semideus, a custodia do bosque de cedros. Os deuses sabían que unha vez que o bosque fose penetrado, a cobiza da civilización destruiría o seu paraíso.
– Vou cortar os cedros! gritou á multitude que alertaba do perigo de Humbaba, cuxo ruxido, boca e alento eran a «tormenta», o «lume» e a «morte».
Armáronse coas habituais armas de leñador: «machados fortes» e «aixolas de tres talentos».
Entraron nas profundidades do bosque e a súa beleza case distrae aos intrusos da súa tarefa; non durou moito. Despois de gozar do xardín dos deuses, Gilgamesh e os seus compañeiros comezaron a cortar os cedros, ata que o ruído alertou a Humbaba. A súa xenreira fixo que as montañas se separasen (intúese Líbano e Anti-Líbano), asustándoos e ofendéndoos con insultos, daquela Gilgamesh tivo moito medo. A batalla comezou. Shamash, esposa de Enkidu, compañeira de Gilgamesh, enviou os trece ventos en auxilio dos heroes. Finalmente, o gardián do bosque cae derrotado. Os heroes cortan un enorme cedro co que fan unha gran porta para os deuses e tírana ao río.
Os cedros xemeron de medo ao ver morto o gardián do bosque e Gilgamesh como novo señor. O triste canto dos cedros escoitábase a unha legua de distancia. Confirmáronse os temores de Enlil; os homes cortaron as árbores e quitaron a cuberta vexetal, deixando a rocha espida. Sobre os homes lanzáronse unha serie de maldicións: “Que a túa comida sexa devorada polo lume; Que a túa auga se beba xunto ao lume».
Os autores do poema de Gilgamesh non descoñecían o vulnerables que eran as árbores ante a civilización e a cobiza dos homes. Tamén sabían que a deforestación traía consigo a seca e a redución das colleitas nos vales.
Despois de Gilgamesh viñeron outros. Gudea, rei de Lagash, unha cidade-estado preto de Uruk, tamén organizou expedicións ao bosque de cedros. Tamén desexaba a gloria, que o seu nome aparecese unido a unha grande cidade. Cargados de grandes machados abrían camiños cara ao monte. Cos cedros facía grandes balsas coas que transportar os troncos río abaixo. Dos troncos facíanse táboas coas que forraron barcos, e estes fixeron chegar mercadorías doutros lugares, da India e Arabia. Coa leña cocíanse os ladrillos cos que se construían casas, muros e templos. E tamén viu cumprido o seu desexo.
Pero o esplendor de Lagash palidece en comparación co da cidade-estado de Ur, o auxe de Sumeria. Estamos en plena Idade do Bronce e o uso xeneralizado de útiles feitos con este metal (machados, fouces, aixadas, martelos, ciceis…) desencadea a demanda de madeira como combustible para as ferrarías.
Os bosques locais son explotados ao máximo, cóntanos John Perlin, en “La Historia de los Bosques”. Había tres variedades principais de árbores: o choupo do Éufrates, o salgueiro e unha terceira que non poden identificar. Con estas especies facíanse troncos, vigas, pancas, estacas, traveseiros, postes, pértegas para cargar cubos de cana, táboas, taboleiros, armazóns de barcos, aixadas, pas, pezas de arado, asas de fouce e quillas. E coa leña producíanse carbón vexetal e estacas para manter as marxes dos ríos e canles. Co comercio importábase madeira de cedro das montañas de Ammnus (Anatolia, hoxe Turquía), carballos da península arábiga; madeira de cimbro, abeto e sicómoro e outras especies do norte da actual Siria.
Nos períodos de maior crecemento, o valor da madeira era similar ao das pedras e metais preciosos. Cando xurdiu o reino de Akkad, buscouse a madeira coa mesma voracidade que o ouro, a prata e as xoias. Algúns tipos de madeira eran tan valiosos que se gardaban no tesouro real. E as montañas con árbores foron chamadas “O bosque de cedros”.
O acceso á madeira era unha cuestión de tal importancia que se libraban guerras para conseguir os recursos dos veciños. A conquista de Ebla puxo os bosques desta rexión a disposición de Mesopotamia, que viaxou ata Sumeria en balsas ao longo dos ríos Tigris e Éufrates.
O comezo do fin
Unha vez despexados os bosques próximos aos ríos, as augas que corrían cara ao sur enchíanse de sal, lama e troncos. A exposición directa ao sol, o vento e a choiva nas ladeiras empinadas desposuíu o chan de protección e arrasouno aos vales da conca de Mesopotamia. Á deforestación do norte sumouse a rápida acumulación de barro no sur. As canles corrían o risco de atascarse, os cultivos por falta de rego e os barcos non poderían navegar. Había que dragar canles, ríos e portos constantemente.
A deforestación expuxo á erosión as rochas sedimentarias ricas en sal das montañas do norte e arrasou as terras de regadío do sur de Mesopotamia. Despois de 1.000-1.500 anos de próspera agricultura, a salinización das terras de cultivo provocou un progresivo descenso das colleitas. O sal, a diferenza do barro, non se podía eliminar e empeoraba co paso do tempo. A salinización das chairas coincide no tempo coa perda de control sobre os bosques do norte.
Cando as colleitas de cebada -que no seu día deron esplendor ao imperio sumerio- languideceron, o eixo do poder trasladouse ao norte, a Babilonia, que non sufrira a salinización. A gran estrutura do Estado, da administración, dos comerciantes, dos artesáns, dos guerreiros e dos sacerdotes non podería manterse sen as opíparas colleitas de cebada.
Curiosamente, as grandes construcións daqueles reis, iniciadas por Gilgamesh, provocaron a súa destrución; moitas cidades desapareceron e outras quedaron reducidas ao status de simples pobos.
Raimundo Alonso Márquez. Membro do comité da Vogalía de Medio Ambiente.
Lecturas recomendadas:
LA EPOPEYA DE GILGAMESH
HISTORIA DE LOS BOSQUES. El significado de la madera en el desarrollo de la civilización. John Perlin. Ed. Gaia. Proyecto 2050
Titulo orixinal: A FOREST JOURNEY. The role of Wood in the Development of Civilization.
Referencias
1 David A.S. (ReydeKish.com). Los Sumerios: la primer civilización – ReydeKish – Historias de la Antigüedad
2 Justo Javier Ezquer Espin. La Caída de la Civilización Sumeria. Podemos atopalo en La Caída de la Civilización Sumeria (aiu.edu)
3 César Cervera. Lo que el mundo debe a la misteriosa Mesopotamia, el objetivo del Estado Islámico. Disponible en Lo que el mundo le debe a la misteriosa Mesopotamia, el objetivo del Estado Islámico (abc.es)
4 JEUGDBLOG INFORMATION. Matemáticas sumerias/babilónicas. Disponible en Matemáticas sumerias/babilónicas | JeugdBlog (voetbalneerpelt-jeugd.be)
